W latach 2019-2021 Minister Rodziny i Polityki Społecznej z opóźnieniem ogłaszał Program dotyczący usług asystenta osób niepełnosprawnych. Umowy na realizację wsparcia były zawierane po terminie. Zdarzało się, że osoby niepełnosprawne musiały czekać pół roku na przyznanie pomocy. Głównie z powodu opóźnień gminy i powiaty nie wykorzystały w pełni ani środków otrzymanych na ten cel, ani godzin wsparcia dla uczestników Programu. Nie objęły też pomocą planowanej liczby osób niepełnosprawnych. Problemem był też brak nadzoru na poziomie ministerialnym i wojewódzkim. Sytuację pogarszała niewiedza samorządów na temat liczby osób z niepełnosprawnościami zamieszkujących na ich terenie. NIK podkreśla, że w latach 2020-2021 w Polsce z Programu korzystało zaledwie 0,6% osób niepełnosprawnych.
Liczba osób z orzeczoną niepełnosprawnością w Polsce z roku na rok systematycznie rośnie. W 2020 r. w sumie prawie 92 tys. dzieci poniżej 16. roku życia miało orzeczenie o niepełnosprawności, a w 2022 r. liczba ta zwiększyła się niemal o 10%. Wzrost dotyczył także pełnoletnich osób niepełnosprawnych. W 2020 r. osób po 18. roku życia z niepełnosprawnością znacznego stopnia było niecałe 807 tys., a w 2022 r. ich liczba sięgnęła prawie 948 tys., co oznacza wzrost o 17,5%. W przypadku osób z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności w tym okresie wzrost był mniejszy i wyniósł nieco ponad 5%.
Polska ratyfikując w 2012 r. Konwencję o prawach osób niepełnosprawnych zobowiązała się do wprowadzenia instrumentów służących realizacji prawa osób z niepełnosprawnościami do niezależnego życia, obejmującego m.in. dostępność usług asystenta osobistego. Konwencja nakłada na państwa obowiązek zapewnienia osobom niepełnosprawnym dostępu do szerokiego spektrum usług, w tym do asystencji osobistej.
Środowiska osób z niepełnosprawnościami od lat zgłaszają zapotrzebowanie na usługę, która pozwoli na większą samodzielność i niezależność tej grupy osób od pomocy rodziny i bliskich, a także zapewni pomoc w wykonywaniu codziennych czynności oraz funkcjonowaniu w życiu społecznym. Odpowiedzią na te potrzeby jest Program Asystent osobisty osoby niepełnosprawnej oraz Asystent osobisty osoby z niepełnosprawnościami.
W latach 2019-2021 w ramach Programu w całym kraju usługami asystencji osobistej objęto łącznie 22 761 osób niepełnosprawnych.
Cel Programu i wzrost zainteresowania usługami asystenta
Program ma przede wszystkim poprawić funkcjonowanie osób niepełnosprawnych w ich środowisku, zwiększyć możliwości zaspokajania ich potrzeb oraz włączyć te osoby w życie społeczne. W ramach Programu osoby z niepełnosprawnościami mogą liczyć na pomoc asystentów m.in. w wykonywaniu czynności dnia codziennego, załatwianiu spraw urzędowych, korzystaniu z dóbr kultury (np. muzeum, teatr, kino, galeria sztuki, wystawa) czy zaprowadzaniu i odbieraniu dzieci z orzeczeniem o niepełnosprawności do/z placówki oświatowej. Podstawą prawną Programu jest ustawa o Funduszu Solidarnościowym z 2018 r.
Z usług asystencji osobistej w ramach resortowego Programu MRiPS, realizowanego zarówno przez samorządy, jak i organizacje pozarządowe, korzysta coraz więcej osób niepełnosprawnych. W 2020 r. było ich w sumie prawie 10 tys., a w 2021 r. już dwa razy tyle.
Większość ankietowanych zadowolona z Programu
NIK przeprowadziła anonimową ankietę wśród 439 osób korzystających z usług asystencji osobistej, a w przypadku dzieci do 16. roku życia – ich opiekunów. Wypełnione ankiety odesłało 255 osób (58%). Wyniki badania wykazały, że ze wsparcia bardzo zadowolonych było 235 ankietowanych (ok. 92%), zadowolonych 18 osób (7%). Tylko dwie osoby nie wyraziły zadowolenia z otrzymywanej pomocy. 212 ankietowanych (ok. 83%) korzystając z usług asystencji częściej spędza czas poza domem niż przed przystąpieniem do Programu. Aż 221 osób (prawie 87%) stwierdziło, że dzięki pomocy asystenta lepiej radzi sobie z trudnymi sytuacjami życiowymi, natomiast tylko osiem osób (ok. 3%) oceniło, że otrzymywane wsparcie raczej nie wpływa na umiejętność radzenia sobie z trudnymi sytuacjami życiowymi. Zmianę życia na lepsze, od czasu przystąpienia do Programu, odczuło 250 ankietowanych (98%).
Wnioski NIK
Z ustaleń kontroli wynika, że postanowienia Programów w wielu aspektach są niedoprecyzowane i nie określają szczegółowo zasad postępowania podczas wykonywania zadań. Realizatorzy, zarówno samorządy, jak i organizacje pozarządowe, często sami określają reguły i decydują o sposobie rozwiązania problemów, korzystając przy tym z doświadczeń innych jednostek.
Mając na uwadze ustalenia kontroli Najwyższa Izba Kontroli wnosi o:
do Ministra Rodziny i Polityki Społecznej
- zapewnienie pełnego wykorzystania środków przeznaczonych na realizację Programu, co pozwoli – zarówno samorządom, jak i organizacjom pozarządowym na objęcie usługami asystencji osobistej wszystkich osób potrzebujących tej formy wsparcia;
- rozpoczynanie przygotowań do kolejnych edycji Programu (ogłaszanie składania wniosków i ofert, ocenianie, zawieranie umów) w terminach umożliwiających realizatorom przystępowanie do świadczenia usług, w ramach obu Programów, od początku każdego roku, co zapewni ciągłość realizacji usług asystencji osobistej;
- dostosowanie wszystkich wzorów dokumentów związanych z przystąpieniem, realizacją i rozliczeniem Programu do zawartych w nim zasad i warunków;
- zmiana zasady Programu dla samorządów tak, aby wójt, burmistrz, prezydent miasta, starosta mogli pokrywać koszty obsługi Programu, poprzez uzależnienie odsetka tych kosztów od kwoty środków wydatkowanych na jego realizację, nie zaś przekazanych na jego realizację;
- podjęcie działań w celu utworzenia bazy danych określającej całkowitą liczbę osób z niepełnosprawnościami w kraju, aby ułatwić samorządom rzetelne planowanie i określenie zapotrzebowania na tego typu usługi;
- zamieszczanie najczęściej powtarzających się pytań i odpowiedzi w zakresie problemów związanych z realizacją Programów w odpowiedniej zakładce na stronach internetowych MRiPS;
- zwiększenie nadzoru nad zadaniami wynikającymi z Programu, realizowanymi przez wszystkich jego uczestników, w tym przeprowadzanie kontroli w jednostkach wykonujących usługi asystenckie dla osób niepełnosprawnych.
Wniosek de lege ferenda
Podjęcie przez Ministra Rodziny i Polityki Społecznej działań zmierzających do zmiany ustawy z 2018 r. o Funduszu Solidarnościowym, polegającej na wprowadzeniu różnych terminów rozliczenia środków z Funduszu w zakresie rzeczowym i finansowym dla poszczególnych realizatorów Programu (wojewodów oraz samorządów szczebla gminnego i powiatowego), co umożliwi im wywiązanie się z obowiązków sprawozdawczych.
Wnioski do wojewodów
- realizacja zadań zgodnie z postanowieniami umów zawartych z Ministrem Rodziny i Polityki Społecznej oraz zasad wynikających z dokumentów programowych;
- przeprowadzanie kontroli w samorządach realizujących usługi asystenckie dla osób niepełnosprawnych.
Wnioski do gmin i powiatów
- diagnozowanie i analizowanie potrzeb osób z niepełnosprawnościami m.in. w celu planowania zapotrzebowania na wsparcie tych osób usługami asystenckimi w ramach Programu oraz szerokie informowanie o możliwości uzyskania pomocy w formie usług asystenckich;
- realizacja zadań zgodnie z postanowieniami umów i zasad wynikających z dokumentów programowych, dotyczących realizacji wsparcia oraz wydatkowania i rozliczania otrzymanych środków.
Wniosek do organizacji pozarządowych
Realizacja zadań zgodnie z postanowieniami umów i zasad wynikających z dokumentów programowych, w szczególności dotyczących przyznawania wsparcia osobom spełniającym wymogi Programu, dokonywania wydatków kwalifikowalnych oraz terminowego rozliczania otrzymanych środków.
Więcej: TU
Źródło: NIK (za medexpress.pl) Zdjęcie ilustracyjne – fot. Shutterstock.
